Intervista...

Nga trauma deri tek ngazëllimi i pakufi

Bisedë me Agron Tufën për "Thembra e Akcilit" që e bëri fitues të Çmimit të Madh për Letërsinë. Prurja e një zhanri jo të njohur në letrat shqipe, miniatura, e aftë të ndriçojë portrete të bashkëkohësve dhe realitete shqiptare që "ta heqin trurin".

Sa i dobët është njeriu? Njeriu shqiptar? Ku qëndron dobësia e tij? Cila është dhe nga vjen ajo dorë që tendos harkun për ta goditur aty ku rrëzohet, e sigurt, shqiptari qytetar, urban dhe preurban?


"Thembra e Akcilit" e Agron Tufës supozon vatrat e dobëta të secilit, thembrat e heronjve të kohës tonë që rrëzohen në mënyrë qesharake para turmës ose bankomatëve ose persekutorëve të djeshëm.


Bisedë me Agron Tufën për librin që e bëri fitues të Çmimit të Madh për Letërsinë, dhënë së fundi nga Ministria e Kulturës. Prurja e një zhanri jo të njohur në letrat shqipe, miniatura, e aftë të ndriçojë portrete bashkëkohësish dhe realitete shqiptare që "ta heqin trurin".


Një çmim i destinuar për gjashtëdhjetëvjeçarë, i jepet një shkrimtari që ka kapërcyer të dyzetat, dhe prej dy dekadash shkruan, përkthen, debaton në skenën letrare dhe publicistike.
Ç'është përmbledhja "Thembra e Akcilit" (Botimet Zambaku, Tiranë, 2009) po mundohemi ta zbulojmë pjesërisht nëpërmjet intervistës me autorin dhe duke botuar një miniaturë. Ky libër, një kapitull i të cilit i referohet biografisë së Tufës u bë shkas për pak rrëfim nga jeta e tij.


"Thembra e Akcilit" mori Çmimin e Madh, po në librari e gjen?


Rrugës për këtu kalova në dy librari. Librat ishin mbaruar. Ekzistenca e këtij libri doli në pah vetëm nëpërmjet këtij çmimi. Ngaqë nuk njohin edhe botuesin, librarët më drejtohen mua. Është një kulturë që po provoj kohët e fundit jo vetëm për "Thembra e Akcilit" por edhe për dy romanet e tjerë të cilët fatkeqësisht nuk janë shpërndarë. Është ajo brenga e përhershme që nuk gjen librin në librari dhe për këtë shkak, ura me lexuesin nuk funksionon.


Në rastin konkret, nuk i kam helmuar marrëdhëniet e mia me letërsinë me çmimet që të lënë shije ose tepër euforike ose tepër të hidhur.


Ky libër është shkruar vetëm me kënaqësi. Dhe siç e them në një nga epigrafet e romaneve të mia, "Mërkuna e zezë": "Nëse imagjinata e ka krijuar botën atëherë është e drejta e saj ta udhëheqë atë.", libri "Thembra e Akcilit" ka një qasje të përkundërt. Po të marrim një tjetër thënie të Vladimir Nabokovit: "Jeta shpeshherë është më e talentuar dhe më e papritur se ne."


Sapo hedh hapin jashtë pragut do ndeshesh me nonsensin, me absurditetin, me atë që të heq trurin. Natyra e këtij absurdi ka origjinë ideologjike, politike, religjioze, sociale po se po, dhe krijohet një mishmash sa ti nuk e njeh bashkëkohësin tënd.


Bashkëkohësi ynë ka disa qindra fytyra. Këto janë sindroma që në filozofinë postmoderniste, Zhil Dëlëzi i quan "neuroza shizoidale", është një aspekt i thellë depresiv që mund të variojë nga trauma deri tek ngazëllimi i pakufi.


Këtë jetë të gjallë e gjen në arte e zhanre të tjera të letërsisë, por ajo që e bën autentike, është mjedisi shqiptar, vendet dhe modeli psikologjik. Akcil-ët, po ashtu, na paraqiten edhe me emra realë.


Jam përpjekur të transmetojë efektin që shkaktojnë këto reale. Duke qenë besnik në ndeshjen me këto situata, vetvetiu dukuria ka dalë e gjallë, dinamike, përndryshe manierat narrative do ta kishin mbytur fare këtë lloj lënde.


Nëse unë nuk do isha i sinqertë me veten, nuk do isha i sinqertë dhe me situatën. Çfarë kuptoj me sinqeritet? Përcjelljen e nuancave, ato që më kanë bërë të shtang nga habia, të mahnitem dhe të drejtohem në disa aspekte jo të rënduara meditative.


Edhe atëherë kur i referohesh kujtesës për vitet '80?

Ashtu siç është strukturuar, libri është një histori e Shqipërisë sipas meje, qoftë me reale nga lufta partizane, me njerëzit që e bartin akoma gjallë, me sekretarët e partisë, me brezin Pepsi-Cola, qoftë edhe me aspektet e mia private biografike. Kështu shpaloset shtresa-shtresa historia jonë kombëtare me larminë po dhe me aspekte dinjitoze.


Ideja për këtë libër ka marrë formë duke qenë i vëmendshëm dhe duke krijuar një koleksion. Po i referohem përsëri Nabokovit, ai ka qenë një adhurues i madh fluturash. Ai nuk e kishte fare parasysh se pasioni i tij që nga fëmijëria do ta çonte në shpikjen e disa ekzemplarëve që nuk ishin të zbuluar dhe që mbajnë sot emrin e tij, del dhe një revistë me titull "Nabokoviana". Në këtë koleksion dolën gjëra ta paparashikuara.


Në këtë rast, kërkimi i përqendruar dhe rritja e nivelit të vigjilencës të asaj çka ndodh përreth nesh, krijon një fushë graviteti. Koleksioni i këtyre miniaturave pak nga pak formëson frymën e një epoke, detaje, tipare të bashkëkohësisë që nga auditorët deri tek zhargonet e rrugës. Kjo është orbita jonë, këtu rrëkëllehemi nga mëngjesi deri në darkë.


Për ata që nuk e dinë ç'është ky libër, ç'është miniatura, kur termi importohet nga arti figurativ në letërsi?


Miniatura është një term që vjen nga forma me të cilën mjeshtërit mesjetarë punonin me një nuancë të kuqe minia dhe krijonin portrete, peizazhe, ornamente brenda një kornize shumë të vogël që mund të futej në xhep. Një portretim i tillë i veprës artistike ka qenë shumë i përhapur. Mjafton të lexoni romanin "Unë jam e kuqja" i Orhan Pamukut ku jepet gjithë kjo traditë, për të kuptuar se me çfarë këmbëngulje vazhdonte edhe pasi verboheshin mjeshtrit.


Të rrokësh me një frymë një epokë, një ngjarje, një fenomen, kjo është miniatura
Duke mos pasur paraardhës të këtij zhanri në Shqipëri, por gjëra të përafërta, Koliqi me "Pasqyrat e Narcizit", apo Lumo Skëndo me prozat e shkurtra poetike, Migjeni apo Anton Harapi, Martin Camaj disi, u përpoqa që ta dinamizoj duke bërë vërtet miniaturë.


Nuk guxoj t'i quaj tregime, proza poetike, por duke futur elemente të publicistikës, elemente që më janë dukur të domosdoshme për të vendosur një shkallë sa më afër komunikimit. Por kujdes, pas kësaj nuance të publicistikës ka vërshime që vijnë nga sfera e poezisë apo e filozofisë.


Përse ndodh që kur lexon i miniaturat kërkon të gjesh kush janë këta personazhe që vërtiten mes nesh, që duket se ua njeh mimikën, batutën?


Është zë. Është një zë i cili na përfaqëson një shkallë realiteti të cilin ne e kemi parë njëherë por s'kemi pasur shumë kohë që ta mbajmë në mendje sepse na e ka zënë një realitet tjetër. Këto zëra janë jetëgjatë, këmbëngulës, janë zëra mentalitetesh, pikëpamjet e tyre mbi botën.


Unë besoj se libri ka dhënë shumë zëra dhe në mes tyre, në vend të intermexos janë përthyerjet e zërit im, është zëri i fatit tim i individual, me çfarë më është dashur të ndeshem. Në këtë raport zërash shoqëria projektohet tek unë, por unë duhet të projektohem tek kjo shoqëri me pengjet, dëshirat, inatet ose shkallën e madhe të irritimit.

Kjo duket qartë dhe ndjehet, aq sa lexuesi gjen njëfarë ngushëllimi që edhe autorit i ndodhkan gjëra banale si gjithë shqiptarëve të tjerë.


Po të vëresh në këtë trajektore jepet dhe një ide e lëvizjes, sa kemi lëvizur dhe në ç'kah ka lëvizur psikika, mentaliteti dhe vetëdija e shqiptarit. Kjo nuk është një lëvizje sipas një drejtimit të caktuar, por është një lëvizje rretherrotull.


Tek kapitulli biografik irritimi është i tillë: Nëse ju më keni gënjyer njëherë, më keni ngulitur që jam fajtor, që fëlliqësia e kësaj bote fillon nga unë dhe pastërtia e kësaj bote mbaron tek ju, për herë të dytë s'mund të më gënjeni.


Kur janë shkruar këto miniatura?


Në harkun e dy viteve. Janë shkruar me asociacione mbi një ngjarje që më ka kujtuar saktësisht një tjetër ngjarje. Për nga fqinjësia apo mënyra e arsyetimit, asociacionet ringrenë edhe një përmasë të përvojës që ke kaluar.


Nëse këtë përmasë e sheh me sytë e sotëm, me rehabilitimin e të rriturit që di kush është rendi dhe pozicioni i gjërave, atëherë fillon të kuptosh përse të kanë imponuar një inferioritet që nuk të takonte, përse të kanë ngulitur ide që s'janë aspak të qëndrueshme as etikisht, as estetikisht.

Seç të kujtojnë për nga fryma prozat e Mark Tuejnit, ku shpesh ndesh me një gënjeshtër që dikur e ke ngrënë për të vërtetë apo anasjelltas.


Meqë më kujtuat Mark Tuejnin, unë emocionohem kur dëgjoj këtë emër, sepse ka qenë një autor nën shenjën e të cilit ka kaluar jo vetëm fëminia po edhe rinia ime.
Detyra artistike që ka vënë Tuejni është ironia dhe satira. Unë besoj se gjëra që janë të kësaj fryme të librit kalojnë në sarkazëm e cila është më pranë realitetit.


Marr shkas të them se kjo është arsyeja përse Mark Tuejni nuk u bë një ndër shkrimtarët më qendrorë dhe më ndikues në tërë letërsinë e shekullit të XX të Amerikës. Ky shkrimtar i fundshekullit të XIX që e emancipoi gjithanshëm letërsinë amerikane që s'kishte ndonjë autenticitet - ishte vazhdimi frymës evropiane - arriti tek shkalla e ironisë dhe satirës, pa prekur sarkazmën që është plani realist social, çka e bënë shkrimtarë të tjerë më vonë,
Folkner, Heminguej, Fitxherald, Uajldër, Shtajnbek, Dos Pasos. Sarkazma është refuzim total, stadi i të qenit esëll dhe i vetëdijësimit për realitetin.


Tek ne gjërat janë ndryshe, kemi problem me vetëdijen. Të gjithë shqiptarët kanë problem me informacionin, me përpunimin e informacionit që ndikon në mënyrë vendimtare tek gjendja e vetëdijes.


Vetëdijen tonë e ushqejnë lloj-lloj fantazmash, manipulatorësh, padrejtësish, qoftë nëpërmjet forcës arrogante, pushtetit të parasë, nëpërkëmbjes, dhe akoma vetëdija është e ndarë: nuk pajtohet dot persekutori me viktimën që është ndër temat e mia të përhershme dhe në prozën e gjatë.


Persekutori nuk pendohet aspak, mban pozicion akoma më agresiv, thotë mirë jua kemi bërë se të tillë ishit, plehra, thonë kemi kryer një mision historik. Ndërsa viktima që përpiqet për drejtësi dhe që të shqiptojë plagët e veta, nuk arrin të dëgjohet.


Nga romani i parë, "Dueli" tek i fundit, "Tenxherja" ka një temë autobiografike. Çfarë zbulon përvoja personale, familjare me diktaturën, parë nga sot?


Jam i papërgatitur për ta shtjelluar këtë pyetje, sepse është një temë shumë e madhe. Mund të them se qysh në fëmijëri ka nisur me pengesa, mohime, ngushtim hapësire. Kështu ka qenë deri vonë. Më është dashur që hisen time ta rrëmbej me thonj. Tingëllojnë patetike, por nëse tingëllon kështu, atëherë vetë jeta ime e ka këtë lloj patetizmi.


Nëse doni vërtet realitetin kështu ka qenë. Është shumë e rëndë për një fëmijë të rritet që nga klasa fillore me damkën "i deklasuar", "bir i armikut të popullit", me mohime të shkollës, të punës, të pasjes së një vendi, të aftësive. Figurativisht, duke kaluar këto pengesa deri nga mosha 25-vjeçare - po të kalojmë tek fusha e sporteve - do të isha bërë mjeshtër i kërcimit së larti.


Ka cinikë që thonë kjo është një gjë shumë e mrekullueshme për një shkrimtar që të ketë një fëmijëri me mungesa, të hidhur. Por nuk është e nevojshme për një njeri të torturohet për të dëshmuar talentin. Më duket shumë banale. Kjo qe hisja nëpër të cilën kalova. Sigurisht s'do ta kisha dashur, ashtu siç nuk e kemi në dorë kur na sjellin në jetë prindërit, apo t'i zgjedhim ne, edhe jeta është njëlloj.


Po prindërit e tu, e dinë ku ka shkuar kjo përvojë e jotja në strehën prindërore, në Sohodoll?

Prindërit e mi s'kanë pasur asnjë lloj ideje. Kam qenë i varur nga librat dhe i bëja të gjitha nëpërmjet sakrificave ta vogla, duke larë shishe vaji, duke i shitur apo ndonjë vezë, duke i mbledhur lekët për të blerë libra.


Pas mbarimit të shkollës paradite, isha ai që do të kullosja bagëtinë e shtëpisë, kalin, lopën, etj. Mbaj mend që duke lexuar pasdite, kafshët futeshin në parcelat e kooperativës. Në mbrëmje vinin procesverbalet e rojeve të fushës dhe gjithë puna e prindërve të mi dënohej me gjobë. Kështu që morën masa, më thanë që të mos marrësh libër me vete. Unë e fsheha "Hamletin" e Shekspirit, e futa në brekë dhe kur dola nga oborri im, at më bëri kontrollin dhe pa mëshirë ma ka nxjerrë nga brekët Hamletin.


Të nesërmen nga kjo përvojë nxora mësime dhe para se të kthehesha në shkollë bëja një lakore diku lart mbi shtëpitë e fshatit dhe e fshihja në një gëmushë librin e radhës. Leximi ka qenë një qëllim në vetvete obsesiv në atë vend ku nuk gjeje rrotull një copë gazetë - prindërit e mi kanë qenë fshatarë të thjeshtë, të paarsimuar. Sigurisht që më janë djegur edhe libra në sobë dhe kam qarë me lot - besoj se kjo ka qenë e vetmja gjë e bukur që më ka ndodhur gjatë fëmijërisë. Besoj se në masë të madhe jam produkt i leximit të këtyre librave.


Është e ngjashme kjo që tregoj unë edhe për shumë bashkëmoshatarë të mi nëpër vende të ndryshme të Shqipërisë, të zonave rurale. Por kjo solli një produkt që nga mosha 16-17 vjeç gjithmonë përsëritet një tipologji ëndrre e cila në thelb mbetet e njëjta: Biblioteka të mëdha të cilat fshehin, gjithnjë në katet dhe shkallët e thella të bodrumit, libra të mistershëm, të lidhur me lëkurë dhe si në ankth, me dëshirë dhe kënaqësi kërkoj të deshifroj diçka që fshihet dhe që unë nuk e di. Kjo përsëritet në forma të ndryshme deri sot. Është një ëndërr në të cilën e ndjej veten mirë.


Me miniaturat e "Thembrës së Akcilit" ndodh ashtu siç mund të ndodh kur lexon publicistikë me art. Publicistika e mirë di ta vejë veten në vend të njerëzve të cilëve u drejtohet. Në këtë kuptim ky libër në ndryshim nga të tjerë tuajët, e ka shkurtuar rrugën për tek lexuesi i përditshmërisë.
Më kanë kritikuar për defektin e një letërsie elitare, që nuk bën lëshim për të hyrë në raporte kuptimore me lexuesin e një masë të madhe.


Përgjigja ka qenë: po cila është ajo lloj gjëje që do të sjellë një letërsi e cila të lërë të kënaqur edhe mua edhe të tjerët?


Nën nxitjen e "Gazeta e të shtunës" duhet të çoja diçka për botim një herë në javë. Kështu nisi njëlloj eksperimenti për të bërë unë një hap drejt lexuesit masiv dhe mbase pikëtakohemi diku. Nëpërmjet këtyre historive që janë sa të miat sa të atyre, sa të çdo lloj lexuesi, unë u përpoqa ta nxjerr rrëfimin nga planet alegorike, mitologjike, filozofike. Kishte të bënte me ruajtjen e një toni të ngrohtë bashkëbisedimi, por ama t'jua rrëfeja ashtu siç i kam përjetuar unë dhe lexuesi të reagojë. Besoj se drejt kësaj kam lëvizur me këtë libër.


Tre vitet e fundit kanë qenë produktivë. Çfarë ka ndikuar?

Frika. Frika nga memecëria është frika më e madhe e imja dhe frika nga moskomunikimi, diçka që e kanë në dorë botuesit. Frika nga memecëria personale vjen nga një realitet tejet i ngarkuar punësh, probleme të përditshme, familja që si askurrë tjetër s'e kam llogaritur që do të ketë kaq shumë përkushtim, lodhje dhe të qenit gjithmonë gatitu, plani i punës profesionale. Shpeshherë jam përpjekur të eliminoj njërin nga kungujt nën sqetull.


Frika e të mospasurit kohë ka shkaktuar një alarm të brendshëm që më ka bërë të rezistoj. Nëse e unë e humbas këtë fushë do të thotë se kam humbur më të mirën e mundshme me të cilën e identifikoj veten. Nga ana tjetër është e njëjta gjë në shtëpi, në familje.


Kur hyjmë dhe i fusim këto marrëdhënie krahasimore për të zgjedhur, sigurisht zgjedh familjen se unë jam njeri i gjallë. Jam përpjekur të bëjë atë që thotë Osip Mandelshtami, poeti im më i dashur. Kur e pyetën për natyrën e poezisë ai tha: Poezitë mund t'i ndash në poezi të shkruara plot komoditet, ngadalësi dhe ëndje dhe poezi të cilat duhet të dalin jashtë teje për të dëshmuar tërë intensitetin e çmendur.


Te rendi i dytë që hyj dhe vetë, ai fut poezitë që përkufizohen "gllënjkë e vjedhur ajri në mesnatë". Koha ime e lirë fillon pas orës 23.00 kur fëmijët bien në gjumë. Dhe mua më duhet të rezistoj deri kur është e mundur, deri kur psikologjikisht, fiziologjikisht jam në gjendje të vazhdoj të rezistoj me zgjatimin e gjymtyrëve të mia që është letërsia.

Kur fitove Çmimin e Madh të Letërsisë pëshpërite mënjanë se në atë moment të dukej vetja si ai fëmija shkollar që i vjen turp nga rrobat e reja dhe do të rrijë në fund të rreshtit.
Ka qenë gjë reale.


Dikur, se nga ka qenë ky zhargon i harruar i fëmijërisë, ose dikush, një vajzë, më quajti leckaxhi. Kjo fjalë gjithmonë më irritonte. Kur u kthye im at nga burgu bleu rroba për gjithë fëmijët. Ne ishim 5 fëmijë. Për herë të parë bleu një komplet veshjesh, për herë të parë gjithçka ishte e re.


Që kur dola nga shtëpia kisha një lloj tëhuajësimi nga rrobat e mia dhe nga vetë përmbajtja brenda tyre. Më vinte turp nga shikimet. Kur u futa në oborr rrija nëpër cepa muresh dhe prisja që nxënësit të viheshin në radhë dhe unë të futesha në fund fare. Veshët më digjnin nga turpi dhe nuk doja të më shikonin. Vajza që thoshte leckaxhi, kur po ktheheshim nga shkolla, se si u zumë, dhe më tha të njëjtën gjë: leckaxhi! Dhe unë mbeta fort i habitur.


Orë e zakonshme leksioni me studentët part-time
Agron TUFA

... Se çohet dikush, fjala vjen, politikan në timonin e shtetit, dhe thotë: "Të mbushen auditorët dhe universitetet tona!". Kjo vikamë e ky kushtrim / të bën djalë e të bën trim. Dhe auditorët mbushen me vajza. Me gra. Dhe laraska. Tek-tuk ndonjë djalë, që vjen më shumë për pallë. Kështu urtë e butë, dynden taboret part-time, me kushtetutë, plot 400 krerë për kurs: me pagesë, jo me bursë.


E mos me e zgjatë, ja një situatë.


Ky rrëfim është i vërtetë: jap leksione në vit të tretë - letërsinë e Modernizmit... në kurset kundër analfabetizmit. Dhe zëri im jehon, gjëmon mbi një pyll kokash që s'dëgjon. Dhe as që do t'ia dijë kush në këtë pyll të shtrembët drush, se drutë të gjitha janë vënë në garë, të flasin me celularë. Hordhisë që bën shamatë, i bëj apel për edukatë; duket - kjo nuk ua prek veshin: hungërijnë, zhaurijnë, qeshin.


"Zotërinj, kjo s'është e ndershme... me këto zhurma të skëterrshme, s'keni për t'u marrë vesh kurrë! Ky s'është mësim, kjo është torturë! Se për nder, dreqi ta hajë, po silleni si kalamaj...! - ankohem për të qindtën herë. Por e ndjej fjalën të prerë:


"Mos bre burrë! - (një karagjoz leshradredhur, shtihet pikë e vrer i zverdhur). - Ç'na ke prekë mu në tela me këto mendime t'thella... Mua vetë më dridhet thembra, tash p'e çoj dorën te zemra. Më vjen zor bre profesor, po më duket vetja horr: Falmë! Falmë! Falmë!".
Fill mandej, gjithandej, porsi zjarri me napalm, zërash pizgë e zërash bas, u përndez gazi në klasë.


"Pushoni!" - këlthas i acaruar me një inat t'papërcaktuar, sa nga ky gaz solidar, zë t'më ngjajë vetja i marrë.


Ka gjashtë orë që flas paprerë: kordat në gurmaz janë nderë. Një uturimë në veshë rëndon, si të gjendesha në avion. Po dhe me veshë të bërë dhallë, dëgjoj një zëth të hollë përballë:
"Qy presori qenka pallë!".


Seç u drodh një kukurismë.
"Këtu puna vajti pisk", - them me vete dhe ndërhyj:
"Zotërinj! Nëse doni sak barinj, shkoni gjetkë e gjeni stallë!"


"Jo more! - shfryu tej një zë nervoz (ishte po ai karagjoz): - Ndjesë, na ndje, - dhe me një gjest të zgjatur dore, bën drejt meje në foltore: - po pse o, pse, për të mençëm të kemi vënë atje?!"
Nga kjo pyetje e papritur, gjendem krejt papërgatitur. Bëj zap mllefin dhe, avash, të mos marr si flakë në kashtë, i përgjigjem pikë për pikë me një ton apatik:


"Për të mençëm, po se po - dhe le ta dijë cilido, që t'mos mbetet i tradhtuar: - Për këtë keni paguar! Dhe jo pak! Rrumbullak shtatëqind mijë të vjetra i ka vënë sekush kapak. Këto vegla - punë kam unë: t'ju shes mend mëngjes e darkë. Vetë m'i blini pa përdhunë! E përse? Për zoopark?"

Kukurisje, kukurisje, gaz i bujshëm rretheqark...

-Marrë nga "Dhembra e Akcilit"-

Lleshanaku: Shkrimtarët përballen me problemet e mbijetesës



"Child of nature" është libri i dytë i Luljeta Lleshanakut që botohet në Amerikë. Një bisedë për çështjet e përkthimit, përballjen në një kulture tjetër, për modelet njerëzorë në poezinë e saj, për çmimet kombëtare të letërsisë dhe gjendjen ku ndodhen krijuesit shqiptarë


"Child of nature" është libri i dytë poetik i Luljeta Lleshanakut që botohet pas "Fresco"-s në Amerikë, nga e njëjta shtëpi botuese, New Directions. Autorja është kthyer nga SHBA ku pati dy lexime të "Fëmija e natyrës" në fund të janarit, një në Nju Jork dhe tjetri në Las Vegas, ku Lleshanaku po ndjek studimet në Black Mountain Institute.


Ajo pohon se tek "Fëmijët e natyrës" 2006, është përpjekur të risjellë një përvojë personale të modeleve njerëzore që kanë ndikuar në formimin e saj. Në këtë kuptim poezia e saj është një lëndë e pasur jetësore që përpunohet nga mjete të një intuite akoma jo e nënshtruar nga dija dhe kultura.


"Lleshanaku nuk jeton në të shkuarën e ashpër dhe klimën brutale e fëmijërisë. Përkundrazi, ajo i thur lavde larmive të përvojave të reja, duke mbushur vjershat e saj me një figuracion të fuqishëm dhe vizione të befasueshme.


Kjo nuk do të thotë se ajo e shpërfill botën e shëmtuar jashtë derës së vet; ajo e tejkalon atë dhe e transformon në imazhe universale të së bukurës, të së vërtetës dhe të shpresës.", thuhet në pasthënien e botimit anglisht.


Me këtë rast biseda me Lleshanakun shtyhet edhe në temat e ditës për letërsinë, çmimet kombëtare, gjendjen e prodhimit dhe gjykimit të krijimtarisë.


Cila është historia e botimit anglisht të këtij libri?


Libri i cili sapo u promovua ne Shtetet e Bashkuara quhet "Child of nature" ("Fëmija i natyrës" ne shqip), një përkthim i vëllimit tim "Fëmijët e natyrës" i botuar në shqip në 2006 dhe i një grupi poezish të reja, të cilat i kam shkruar gjatë dy viteve të fundit.


Libri botohet nga i njëjti botues, i cili botoi edhe vëllimin tim të parë "Fresco". Në të vërtetë, të gjashtëdhjetë poezitë e librit, janë tashmë të botuara në revistat amerikane gjatë viteve të fundit; më e fundit është revista "American poetry review", e cila do të botojë së shpejti poemën "E hëna në shtatë ditë".


Kështuqë, e kisha kaluar njëlloj testi para se botuesi të vendoste për librin e dytë. Por gjithsesi, duke pasur parasysh krizën ekonomike në SHBA, rënien drastike të numrit të botimeve deri në falimentim të botuesve, druhesha se ishte momenti i gabuar për aplikim, ose së paku, e dija se zgjedhja do të ishte shumë selektive. Megjithatë, nëse libri do të refuzohej, nuk kisha ndërmend të kërkoja ndonjë botues tjetër. Refuzimi do të ishte një shenjë që botuesi priste diçka më cilësore prej meje.


Por siç u pa, gjërat shkuan mirë dhe në fund të janarit libri u promovua në Las Vegas nga Black Mountain Institute dhe në New York City.


Një nga gjërat që më bën të ndjehem mirë me këtë libër nuk është një botim tjetër amerikan, por një botim tjetër nga Neë Directions, që është një nga botuesit më të njohur, me një traditë shumë të respektuar botimesh, duke filluar nga Ezra Pound dhe William Carlos Williams e deri tek Neruda, Bei Dao, Eliot Weinberger, Octavio Paz, Michael Palmer, Denise Levertov, etj.

Me çfarë vështirësish ndeshet një poet gjatë përkthimit në një "gjuhë të madhe" si anglishtja?

Të dy librat e mi në anglisht nuk janë përkthyer nga një përkthyes i vetëm. Në librin e parë kanë bashkëpunuar një grup përkthyesish, (ndër ta Uk Zenel Buçpapaj) dhe Henry Israeli.


Ndërsa libri i dytë është bashkëpunim midis dy përkthyesish: nga shqipja në anglisht është përkthyer nga Shpresa Qatipi (pedagoge në Universitetin e Tiranës) dhe nga Henry Israeli, i cili le të themi që bën redaktimin poetik në Anglisht, duke u bazuar në përkthimin literal (ose fjalë për fjalë).


Duket pak e çuditshme, por është zgjidhja e vetme në kushtet kur është e pamundur të gjendet një përkthyes që është anglishtfolës i lindur, i cili të njohë shqipen po kaq mirë në të njëjtën kohë.
Megjithatë përkthimet janë pëlqyer deri tani.


Në leximin në New York fjala vjen, kishte edhe shqiptarë, të cilët i dëgjuan të dy variantet, dhe më dhanë të kuptoj se përkthimi është mjaft i mirë. Megjithatë unë besoj se në të ardhmen, nuk do të jetë kaq problem, pasi një brez i ri studentësh të cilët janë larguar pas '90-ës, do të jenë pikërisht ata që do të jenë përkthyesit e ardhshëm të letërsisë shqipe.


Fjala vjen, më bëri përshtypje shumë të mirë Ani Gjika e cila erdhi në leximin tim nga Bostoni, një poete e rritur atje, që studionte për master në një universitet amerikan, e cila kishte zgjedhur poezinë shqipe të shkruar nga gratë, si temë diplome. Shumë inteligjente, ambicioze dhe e vetëdijshme për kulturën nga vjen.


Cilat janë sfidat e përballjes me një kulturë tjetër?


Është një pyetje me vend, sepse në një farë mënyre, kjo është edhe domethënia e këtij botimi. Një botim në SHBA do të thotë konkurrencë brenda një kulture treqind milionëshe. Kemi të bëjmë me një shtet multikulturor, i cili nuk kuptohet ndryshe vetëm si sintezë kulturash.


Madje edhe mjeshtërit e letërsisë së Europës Lindore, i kam lexuar në botimin e tyre në Anglisht. Flas për Mendelshtamin, Herbertin, Ricosin, Shimborskën, Ahmatovën, Pasternakun. Atëherë shtrohet pyetja se çfarë mund të ofrosh të re ose ndryshe për një kulturë të mbingopur të kësaj natyre?


Ose si mundet të përballësh me sukses këtë sfidë përballë një audience që është kaq e informuar. Dhe ta mendosh pastaj që vetëm 4% nga letërsia e huaj, përkthehet në Amerikë.
Ajo që kam kuptuar është se botuesi amerikan kërkon autorë të cilët sjellin një perceptim origjinal të botës.


Audienca kërkon një mesazh, ide të qarta, të cilat arrijnë të kapërcejnë eksperiencën individuale. Shkurt, ne nuk mund të habisim më lexuesin perëndimor me historinë tonë; natyrisht që ajo ka peshën e vet, por, vetëm kur përmes saj zbulohet një ide origjinale, e cila përputhet me konkluzionet e njeriut në të gjithë botën. Arti është konkurrencë idesh, jo eksperiencash ose impresionesh.


Nga ana tjetër, duke qenë në një kontakt intensiv me letërsinë amerikane, jam përpjekur që mos të asimilohem nga shijet apo preferencat e mia. Në prezantimin tim të fundit thashë: po mësoj shumë nga letërsia angleze dhe amerikane, por kur shkruaj, përpiqem të shkruaj si shqiptare. Është çështje personaliteti, të cilin pa e kuptuar e reflektojmë dukshëm edhe në gjërat që shkruajmë.


Duke e rilexuar sot këtë libër të vijnë të gjalla portretet e prindëve, burrat dhe gratë, shtëpitë dhe komunitetet e vogla që mbanin bashkë njerëzit. Një koment për "të afërmin" që zë kaq vend në poezinë tënde.


Shkrimtari, për mendimin tim, nuk mund të shpikë një realitet tjetër me imagjinatë, sepse do të dështojë. Jam përpjekur pikërisht të risillja në poezi atë që unë njoh, përvojën time. Dhe nuk ka realitete artistikë dhe realitete banalë.


Çdo gjë mund të konvertohet në art, duke nxjerrë idetë, mesazhin, rregullat-nervin që na mban të lidhur me të shkuarën dhe të ardhmen, po aq sa edhe më njerëzit dhe shoqëritë paralele. Dhe "Fëmijët e natyrës" të cilit ju po i referoheni konkretisht, është tamam një gjë e përafërt: risjellje e gjithë karaktereve të cilët kanë ndikuar dukshëm në formimin tim.


Por qëllimi nuk është ky; qëllimi është për të treguar gjithë atë vitalitet njerëzor që ka ky popull, të dëshmuar brenda një periudhe të gjatë izolimi, kur nuk kishte mbetur asnjë pikë referimi për t'u mbajtur ose ngushëlluar (as fe, as e nesërme), i cili e gjente motivimin vetëm në dinjitetin njerëzor.


Të mbetesh njeri i mirë, të mos thyhesh, të rezistosh, vetëm për hir të dinjitetit njerëzor-një test i vështirë për t'u përballur por shumë kuptimplotë. Unë besoj se lexuesi në të gjithë botën frymëzimin e kërkon në modelin njerëzor, në gjithë atë forcë që fshihet brenda njeriut, e që shfaqet në disa situate të caktuara. Në një rrafsh më të gjërë, secili nga karakteret përfaqëson një aspekt të jetës njerëzore: lindja, vdekja, martesa, dashuria, mbijetesa, ndarja, etj.


Në këto poezi ka një fëmijë vëzhgues, një fëmijë që rritet, një vajzë që bëhet grua. Si do ta përkufizoje ndryshe këtë personazh tëndin introvert?


E gjithë poezia është një metamorfozë, një kthim në gjenezë, jo në kuptimin kohor, por në kuptimin metafizik-si një kthim në formulat bazë që përbëjnë modelet e sjelljes njerëzore.


Duket sikur nuk ka mbetur më asgjë për të shkruar, pasi qoftë edhe vetëm mitologjia klasike, i ka ezauruar gjithë modelet e sjelljes dhe ka krijuar sistemin e tyre të klisheve. Por, sidoqoftë, këtë ofron arti: një riformulim të asaj që ne tashmë e njohim, duke iu referuar përvojës sonë personale. Ose le të themi, një konfirmim i vazhdueshëm i historisë dhe kodit të sjelljes njerëzore.


E kthimi i herëpashershëm në fëmijëri, që sa vjen dhe bëhet më i dukshëm, është një përpjekje për të sjellë të pastër formën e parë të perceptimit të botës, të pandikuar nga shtresat e përvojës apo edukimit. Është vlerësimi në shikim të parë, i cili edhe pse intuitiv, me sa duket është më i sakti. Dhe në art intuita nganjëherë është pothuajse gjithçka.


Në janar u mbyll procesi i vlerësimit të letërsisë shqipe i një viti të tërë. Ministria e Kulturës dha çmimet. Keni ndonjë koment mbi këtë situatë që i përket krijimit dhe gjykimit?


Prej vitesh, është krijuar një precedent shumë i dëmshëm i modelit të jurive letrare: nga pesë anëtarë, vetëm dy prej tyre janë shkrimtarë. Prej vitesh, juritë letrare drejtohen nga të njëjtët njerëz, që ose janë përkthyes, ose i përkasin botës akademike. Nuk e di se ku e kanë gjetur këtë model kaq cinik dhe fyes.


Si mundet një përkthyes apo një pedagog (qoftë edhe i letërsisë) të gjykojë shkrimtarin pa pasur asnjë kontribut personal si shkrimtar, pa dhënë as edhe një provë letrare? Si mundet t'i besohet një gjykimi të tillë?


Në të gjithë botën juritë përfaqësohen nga prozatorë shumë të suksesshëm kur gjykohet proza, dhe poetë, kur gjykohet poezia. Kaq, dhe gjykimi është i padiskutueshëm! Nëse flitet për kritikë, atëherë unë do të mbetem në pohimin e po këtyre individëve, që akoma nuk kemi një kritikë të re në gjendje të përcjellë zhvillimet letrare. Por atëherë çfarë përfaqësojnë ata?


Nuk po e vë në dyshim nivelin e njohurive të tyre mbi letërsisë, por të drejtën legjitime për të "bërë zotin në shtëpinë e tjetrit". Kështuqë, qoftë edhe vetëm nga ky fakt, vendimet e jurive paragjykohen.


Pastaj nuk na vjen çudi që gjatë dhënies së çmimeve dëgjojmë motivime të tilla nga më absurdet për një çmim kombëtar, si "këtë vit nuk do t'ua japim atyre që tashmë janë të afirmuar e të pranuar nga audienca, por atyre që kanë qenë jashtë vëmendjes" - që dëgjuam para katër vjetësh prej kryetarit të jurisë. Ou! Çfarë do të thotë kjo?


Cila është ajo juri e cila del mbi tregun, median, vlerësimin publik, suksesin letrar? Me ç'kritere u matka atëherë vlera letrare? E deri tek mungesa e transparencës, kur nuk përmenden as kandidatët midis të cilëve zgjidhet fituesi, nga frika e një "auto-goli" para opinionit publik.


Për të mos thënë pastaj atë të fundit fare, por jo më pak të rëndësishme: drejtimi i jurive letrare nga njerëz të politikës, që do s'do, mund të deshifrohet si kontroll i politikës mbi kulturën, e papranueshme për një shtet demokratik.


Pra, në vend që çmimet letrare të luanin një rol nxitës dhe paraprirës të zhvillimeve letrare, në të kundërt, kanë ruajtur një rol regresiv.


Si mund t'u prijnë çmimet zhvillimeve letrare?

Në Shqipëri zakonisht çmimet nuk merren seriozisht dhe kthehen në objekte batutash. Do të ishte në nderin e jurive në radhë të parë, të ishin serioze dhe të kthenin emocionin konkurrues tek krijuesit. Megjithatë, jemi vend i vogël, dhe siç e kam thënë edhe më parë, një libër i mirë qarkullon, diskutohet dhe kthehet në ngjarje, pavarësisht këtyre mekanizmave të cilët duket se po konsumojnë vetveten.


Por, ajo që doja të theksoja si të rëndësishme dhe madje urgjente, është orientimi i politikave kulturore drejt prodhimit letrar. Nuk është rastësi dhe as krizë krijimtarie, fakti që ka rënë ndjeshëm numri i botimeve letrare. Nuk është botimi apo promovimi hallka e dobët e gjithë procesit, por është prodhimi.


Shkrimtarët duhet të përballen me problemet e mbijetesës, një sfidë e përditshme, që u merr krejt energjinë dhe kohën krijuese. Kjo çështje në vende të tjera është zgjidhur në mënyra të ndryshme: ose ngritja e departamenteve të shkrimit kreativ pranë universiteteve (që është një mundësi dinjitoze punësimi për shkrimtarët), ose fondacionet kulturore, të cilët ofrojnë forma konkurruese mbështetjeje financiare.


Aplikimi nga shteti i një programi grantesh apo bursash, qoftë edhe në shkëmbim të një lloj kontributi të shkrimtarit në edukimin artistik (fjala vjen), do t'i jepte atyre një shans që së paku, disa muaj në vit t'i kushtohej letërsisë. Dhe nuk më duket pretendim i ekzagjeruar, kur dihet që letërsia ndoshta është pjesa më pak fitimprurëse e kulturës.


Na trego diçka për atë që keni në dorë, jo vetëm për krijimtarinë, edhe për studimet letrare që po kryen në Amerikë.


Konkretisht po punoj me një grup poezish të reja, shumë të afërt me konceptin e poemave. Libri besoj se do të jetë gati për botim nga muaji shtator. Tjetra, po marr një program Master për Artet e Bukura në SHBA, me orientim krijimtarinë letrare, që nuk është gjë tjetër veçse një shkollë për kritikën letrare.


Mësuesit e mi janë shkrimtarë dhe kritikë shumë të njohur e që shkruajnë për revista të nivelit të "New Yorker", kështuqë pa dyshim që kam se ç'të mësoj prej tyre. Është një lloj studimi që duhet ta kisha bërë me kohë, por, këto programe janë një eksperiencë e re, e cila nuk aplikohet në përgjithësi në Europë. Dhe lajmi më i ri është se tamam sot, m'u tha se një shtëpi botuese austriake ka vendosur botimin e një libri timin në gjermanisht, që do të thotë një bashkëpunim tjetër përkthimi.